Het Forum van Augustus (2)

Karyatide uit het Forum van Augustus (ik weet niet meer waar ik deze foto heb genomen)

Wie het Augustusforum, waaraan ik ook het vorige blogje wijdde, betrad vanaf het Forum van Caesar, zag op het plein eerst een beeld van keizer Augustus in een vierspan. Daar achter verrees de vijfendertig meter hoge tempel van Mars de Wreker. De onverwachte aanblik van zo’n groot bouwwerk moet enorme indruk hebben gemaakt, zeker als het witte Carraramarmer op een zomermiddag fonkelde in de zon.

Aan de voet van de ook nu nog imponerende trap stonden fonteinen, waarvan tegenwoordig alleen lage muurtjes resteren die amper boven het gras uitsteken. Hier stonden ook enkele standbeelden die ooit van Alexander de Grote waren geweest. In het gevelveld van de tempel lag links een beeld van Palatinus (de personificatie van de heuvel waarop Rome was ontstaan), daarop volgde een zittende Romulus die het voorteken van de twaalf gieren gadesloeg (een voorteken dat ook Octavianus eens zei te hebben ontvangen), en middenin stonden een schaars geklede Venus en een stoere Mars. Rechts van hem stond Victoria, zat Roma en lag de riviergod Tiber. Door deze verwijzingen naar de stichtingssage presenteerde Augustus zich als nieuwe Romulus.

De binnenkant van de tempel was een bont geheel. De vloer bestond uit alle soorten marmer van het Middellandse-Zee-gebied en dat bracht de omvang van het rijk en dus de macht van de heerser in herinnering. Achterin stond op een sokkel van enkele nog altijd zichtbare treden van Egyptisch albast een beeldengroep: een baardige Mars leunde op een lans, met aan zijn zijde een elegant geklede Venus die van haar zoontje Amor het zwaard van haar geliefde kreeg aangereikt. De groep kan worden gereconstrueerd aan de hand van een reliëf dat is gevonden in Algiers.

Venus en Mars en een vereerder (Musée national des antiquités, Algiers)

Aan weerszijden stonden de veldtekens die ooit door vijanden waren buit gemaakt maar later heroverd. Zo waren hier de in 53 v.Chr. door de Parthen op Crassus veroverde standaards, die ten tijde van Augustus waren teruggegeven aan zijn adoptiefzoon Tiberius. (Dit is de scène die is afgebeeld op het borstpantser van de Augustus van Primaporta.) Waarschijnlijk waren hier ook de adelaars te zien van het Zeventiende, het Achttiende en het Negentiende Legioen te zien, die waren verloren tijdens en heroverd na de slag in het Teutoburgerwoud.

De plaats van de heroverde veldtekens

Het forum had verschillende functies. Sommige kwamen we al tegen in het vorige blogje: rechtspraak en oorlogszaken. Uit andere bronnen weten we dat dit de plaats was waar jonge mannen werden ingeschreven in het dienstplichtigenregister (hoewel ze zelden werden opgeroepen), waar verslagen vijanden hun eed van trouw aflegden en waar de ridders hun jaarlijkse diner hadden. Augustus’ biograaf Suetonius vermeldt een incident:

Eens woonde keizer Claudius op het Forum van Augustus een rechtszitting bij toen hij de geur opsnoof van een maaltijd die in de tempel van Mars daar vlakbij werd klaargemaakt. Hij verliet de zitting, begaf zich naar de priesters en ging bij hen aan tafel.noot Suetonius, Claudius 33.1; vert. Den Hengst.

Achter de galerijen aan weerszijden van het plein lagen grote, halfronde ruimtes, zogenaamde exedra’s. Tegenwoordig resteren er twee, maar er waren er aanvankelijk nog twee, gelegen in de richting van het Forum van Caesar. Ze zijn gesloopt om ruimte te creëren voor het Forum Transitorium en het Trajanusforum.

Het Forum van Augustus, met rechts een van de exedra’s

De nissen in de muren van de exedra’s boden plaats aan standbeelden. Die in de noordwestelijke galerij stelden Augustus’ voorouders voor: middenin de nu zichtbare exedra stond een beeld van de legendarische voorouder Aeneas, met daaromheen alle andere voorouders, de  Julii. Dit was niets nieuws: elke Romeinse familie die het zich kon permitteren, bewaarde de portretten van haar overledenen en toonde zo haar geschiedenis. De omvang van de portretgalerij was een van de zaken waarin de rivaliteit tussen de aristocratische geslachten tot uiting kwam, en het spreekt vanzelf dat de galerij in het Augustusforum moest tonen dat de keizerlijke familie iedereen overtrof.

Lofrede op een illustere Romein (Museo nazionale della civiltà romana, Rome)

De exedra aan de overzijde vormde een “hall of fame” van voorname Romeinen uit heden en verleden. Centraal stond het beeld van – alweer – Romulus, geflankeerd door succesvolle generaals, bekende politici en de principes van de Senaat. De laatsten waren zeer belangrijk in de augusteïsche propaganda: door hen hier af te beelden, suggereerde Romes eerste keizer dat zijn eigen alleenheerschappij eigenlijk heel gewoon was – er waren gedurende de hele republikeinse periode dominante politici geweest.

Augustus bepaalde dat alle generaals die in de toekomst een triomftocht hielden of zogeheten triomfale eretekenen kregen, recht hadden op een standbeeld. Toen twee exedra’s werden gesloopt, werden de daar geplaatste beelden overgebracht naar de nieuwe fora: zowel het Forum Transitorium als het Trajanusforum hadden vergelijkbare galerijen. Zo gaf Augustus elke voorname Romein de ruimte en presenteerde hij zijn alleenheerschappij alsof ze paste binnen de republikeinse staatsinrichting. Het forum was echter ook bedoeld als persoonlijk monument. Niet voor niets stond zijn standbeeld midden op het plein. Er was nog een tweede beeld, dat zijn persoonlijke beschermgod voorstelde. Het was geplaatst in een apart vertrek in de noordhoek van het forum. Met een hoogte van tien meter was het de oudste van de colossi die Rome in de keizertijd sierden.

De veelkleurige vloer van dit vertrek is een kwart eeuw geleden gerestaureerd. In de muurdecoratie waren twee afbeeldingen opgenomen van Alexander de Grote, vervaardigd door de beroemdste schilder uit de Oudheid, Apelles (ca. 375-ca. 315). Augustus identificeerde zich graag met de Macedoniër, die net als hij Egypte had veroverd en zich als god had laten vereren. Zó ver kon Augustus niet gaan, maar het feit dat het standbeeld van zijn beschermgod groter was dan dat van Mars, zei genoeg.

#Aeneas #AlexanderDeGrote #Apelles #Augustus #Claudius #ForumVanAugustus #ForumVanCaesar #ForumVanTrajanus #Keizerfora #LegioXIX #LegioXVII #LegioXVIII #Mars #Octavianus #Rome #Romulus #slagInHetTeutoburgerwoud #Suetonius

Het Forum van Augustus (1)

De resten van het Forum van Augustus

Er zijn veel plekken in Rome waarover iets te vertellen valt, maar als blogger loop je regelmatig tegen je grenzen aan. Zeshonderd woorden, of desnoods een tweetal blogjes van elk achthonderd, is meestal onvoldoende om méér te vertellen dan wat oppervlakkigheden. Het Forum van Augustus, waarover ik het vandaag wil hebben, is een prettige uitzondering, omdat de ideologie die Romes eerste keizer uit wilde dragen, herkenbaar is voor ons. Of beter: wij kunnen hedendaagse ideeën projecteren op die stille stenen, die niets terug zeggen en ons in dit geval niet confronteren met feiten die zich niet laten interpreteren.

Maar eerst twee dingen die u vermoedelijk wel weet: keizer Augustus kwam aan de macht als geadopteerde zoon van Julius Caesar, en die had naast het oeroude Forum Romanum al een eigen forum laten aanleggen, waarover ik al eens eerder heb geblogd. Augustus kon niet achterblijven. Zijn forum was gemodelleerd op het Caesarforum en diende eveneens de propaganda van de bouwer. Er waren echter verschillen.

De republikeinse dictator had zich, zittend op zijn troon op het tempelpodium, gepresenteerd als een absolute vorst, maar Augustus verkocht zijn alleenheerschappij als in wezen republikeins. Zoals hij het presenteerde, combineerde hij toevallig slechts wat traditionele ambten, had hij toevallig slechts wat meer invloed dan anderen – oer-Romeinse ambities, die prima pasten in de republiek, terwijl hij ondertussen de grondslagen legde voor een volkomen nieuw bestel.

Het plaveisel, deels gereconstrueerd

De tempel van Mars de Wreker op dit forum was door Octavianus, zoals we Augustus noemen vóór hij de alleenheerschappij verwierf, aan de oorlogsgod beloofd als deze hem zou helpen wraak te nemen op de moordenaars van Caesar. De Romeinse biograaf Suetonius schrijft:

De reden van de bouw van het forum was dat ten gevolge van de bevolkingstoename en het grote aantal processen de twee bestaande fora niet voldoende waren en een derde noodzakelijk scheen. Daarom is het met grote spoed, nog voor de voltooiing van de Marstempel, opengesteld voor het publiek, met de bepaling dat op dit forum speciaal strafzaken zouden worden behandeld en de loting van juryleden zou plaatsvinden. De Marstempel had hij beloofd te zullen bouwen in de slag bij Filippoi, die hij begonnen was om zijn [adoptief]vader te wreken. Daarom bepaalde hij dat de Senaat in deze tempel moest vergaderen over oorlog en vrede en het toekennen van triomftochten, dat magistraten die op weg gingen naar provincies met een staand leger met hun gevolg hiervandaan moesten vertrekken, en dat degenen die als overwinnaar terugkeerden de eretekenen van hun triomf hierheen moesten brengen.noot Suetonius, Augustus 65; vert. Den Hengst.

Anders dan Suetonius schrijft, is lang aan dit forum gewerkt, en toen Augustus het in 2 v.Chr. ter gelegenheid van de veertigste verjaardag van de slag bij Filippoi inwijdde, was het, zoals Suetonius wel correct aangeeft, nog niet af. Tijdens het inwijdingsfeest werd ook de oorlog tegen Marcus Antonius en Kleopatra in herinnering gebracht, en wel door een reconstructie van het gevecht tussen oost en west par excellence en het doden van enkele Egyptische dieren. De Grieks-Romeinse geschiedschrijver Cassius Dio noteert:

In het Circus werden tweehonderdzestig leeuwen afgeslacht, op het Verkiezingsplein werd een gladiatorengevecht gehouden, en op de plaats waar je tegenwoordig nog de overblijfselen ervan kan zien, werd een gevecht te water geleverd door “Perzen” en “Atheners”. (Zo werden de partijen genoemd en uiteraard wonnen de “Atheners” nu ook, net als toen.). Na dat schouwspel liet men het Circus Flaminius vollopen met water en werden zesendertig krokodillen afgeslacht.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 55.10.7-8; vert. De Vries.

[Wordt vervolgd]

#Augustus #CassiusDio #ForumVanAugustus #ForumVanCaesar #Keizerfora #Mars #Octavianus #Rome #slagBijFilippoi #Suetonius

Het Forum van Caesar

Het Forum van Caesar in Rome

Als ik u zeg dat het de vroege ochtend van 25 of 26 september was, als ik toevoeg dat het was in het jaar waarin Julius Caesar (voor de derde keer) en Marcus Aemilius Lepidus het consulaat bekleedden, en als ik dat omreken naar 25 of 26 juli 46 v.Chr. op onze kalender, dan weet u dat ik vandaag weer blog over de vraag wat Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden liep te doen.

De feestelijkheden van Caesars viervoudige triomf lagen nog vers in het geheugen toen de dictator-voor-tien-jaar een nieuw feest aankondigde: de opening van het naar hem genoemde marktplein. In 54 v.Chr., tijdens zijn Britse veldtocht, was een begin gemaakt met de aanleg. Om een voorstelling te maken van de symboliek van het Forum van Caesar, dat naast het Forum Romanum lag, moet u zich voorstellen dat iemand naast het Binnenhof in Den Haag een tweede, naar hem vernoemd Binnenhof laat aanleggen. Dit was feitelijk een theater voor de show van één man, te groot voor de republiek.

De financiering

De stedelijke bevolking was onder de indruk van de opzichtige geldsmijterij. Cicero, die namens Caesar de grond kocht, dichtte zichzelf een hoofdrol toe:

Caesars vrienden – mezelf bedoel ik en Oppius, je mag best stikken van jaloezie – hebben voor het project waarover je zo vaak de loftrompet hebt gestoken, dat we het Forum vergroten en uitbreiden tot aan de Vrijheidshal, het sommetje van zestig miljoen sestertiën uitgegeven. Voor minder viel met de particuliere eigenaren geen zaken te doen. We zullen echter iets prachtigs tot stand brengen.noot Cicero, Brieven aan Atticus 4.16.8.

Het werd een rechthoekig plein dat aan de lange zijden was begrensd door galerijen en aan een van de korte zijden door de tempel van Venus, de moeder van Caesars legendarische voorvader Aeneas. De generaal bekostigde het project door Britse en Belgische krijgsgevangenen te verkopen, maar sprak daar niet over om te vermijden dat de staat zijn aandeel in de winst zou opeisen. Daarom deed hij alsof hij het bekostigde uit de oorlogsbuit. Zodoende wist Plinius de Oudere zeker dat

in Brittannië parels groeien, want Julius Caesar wilde dat bekend werd dat het borstpantser dat hij wijdde aan Venus de Stammoeder in haar tempel, was vervaardigd uit Britse parels.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke Historie 9.116.

De tempel van Venus

Het idee van het Forum van Caesar mocht dan zijn ontstaan tijdens de noordelijke oorlogen, de tempel voor Venus bracht de slag bij Farsalos in herinnering. Aan de vooravond van dit gevecht had Caesar Venus aangeroepen. Niet uit persoonlijke overtuiging – hij mocht dan hogepriester zijn, hij was niet overdreven religieus – maar om zijn soldaten te inspireren.

Het heiligdom was voorzien van een ongebruikelijke opgang: de trappen lagen aan de zijkant, zodat de voorzijde viel te benutten als sprekerspodium. Aan de voet ervan stonden standbeelden en fonteinen. De hoogte van het eigenlijke heiligdom wordt tegenwoordig gesuggereerd door drie gereconstrueerde zuilen, maar hun antieke voorgangers waren gemaakt van wit marmer uit de door Caesar geopende groeve te Carrara.

De pilaren binnenin de tempel waren van geel marmer uit het door hem veroverde Numidië. Achterin stond het met parels beklede cultusbeeld van Venus de Stammoeder, dat was vervaardigd door Arkesilaos, een bekende kunstenaar uit die tijd. Er hingen hier ook schilderijen en er was een gouden standbeeld van Kleopatra.

Het ruiterstandbeeld

Midden op het symmetrische Forum van Caesar stond een ruiterstandbeeld van de dictator:

Caesar had een eigenaardig paard, waarvan de hoeven gespleten waren en als het ware in tenen uitliepen, zodat het wel mensenvoeten leken. Het was in zijn stal geboren en omdat de ingewandschouwers hem verzekerd hadden dat dit hem de wereldheerschappij voorspelde, liet hij het dier met grote zorg opfokken. Hij was de eerste die het besteeg; andere berijders duldde het niet. Later heeft hij zelfs een beeld van het dier laten opstellen voor de tempel van Venus de Stammoeder.noot Suetonius, Caesar 61; vert. Daan den Hengst.

Dit moet worden genuanceerd. Eigenlijk stelde dit beeld het paard van Alexander de Grote voor. De maker was Lysippos. Caesar zal het uit Alexandrië hebben meegenomen en het hoofd van de ruiter hebben laten vervangen door dat van hemzelf.

Elders op zijn forum stond een beeld van Caesar in pantserhemd. De sokkel zou nog eeuwen dienen als mededelingenbord voor officiële proclamaties.

Inwijding van het Forum van Caesar

Na zijn viervoudige triomftocht wijdde Caesar dit complex in. Er waren grootse spelen, waarbij de Romeinen voor het eerst een giraffe te zien kregen. Cassius Dio, die het Forum van Caesar mooier vond dan het Forum Romanum, vertelt:

Toen hij nu zijn Forum en de tempel van Venus, als stammoeder van zijn geslacht, had gebouwd, wijdde hij ze dadelijk in, en ter ere daarvan stelde hij allerlei wedstrijden in en hij bouwde van houten stellages een theater voor jachtshows. Dat wordt ook wel “amfitheater” genoemd, omdat het aan alle kanten in het rond zitplaatsen had en geen toneel. Voor dat theater en ter ere van zijn dochter organiseerde hij gevechten van wilde dieren en gladiatoren. Als iemand het aantal daarvan zou willen boekstaven, zou hij zich een hoop werk op de hals halen, maar de waarheid waarschijnlijk niet kunnen achterhalen. Want al dat soort dingen wordt altijd overdreven om erover op te scheppen.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 43.22; vert. Simone Mooij.

In feite was het complex onvoltooid toen Caesar het openstelde. De echte oplevering vond pas in 29 v.Chr. plaats.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

#RealTimeCaesar #2069JaarGeleden #Arkesilaos #CassiusDio #Cicero #dictator #ForumVanCaesar #hogepriesterschap #JuliusCaesar #Keizerfora #KleopatraVIIFilopator #Lysippos #PliniusDeOudere #Venus #VenusGenetrix

Hoe reconstrueer je een tempel?

Hoe reconstrueert een archeoloog een tempel?

De bovenstaande tekening is niet gesigneerd, maar hij moet zijn gemaakt door Sempé. Het kan niet anders. Of het moet iemand zijn geweest die zich door de grote Franse cartoonist heeft laten inspireren. Hoe dat ook zij, het lijkt een grap ten koste van de archeologie: zo’n opgraver vindt iets kleins en verzint er van alles bij. Maar gek genoeg is het geen grap. De tekening toont vrij adequaat hoe archeologen iets reconstrueren.

De verhoudingen van een tempel

De dame linksonder ziet alleen een zuiltrommel. Het aardige is nu dat als je de cannelures (de verticale groeven langs de schacht) telt, je weet of je te maken hebt met een pilaar uit de dorische of ionische bouworde. Een dorische zuil heeft er twintig, en die zijn scherp, een ionische zuil heeft er vierentwintig en die zijn wat minder scherp. Bovendien is een dorische zuil zeven keer zo hoog als de diameter aan de basis, terwijl een ionische zuil acht keer zo hoog is. Archeologen hebben feitelijk slechts een fragment van de basis nodig om de diameter, de hoogte en de bouworde vast te stellen. (Voor andere bouwordes gelden andere verhoudingen, die ik even buiten beschouwing laat.)

Op soortgelijke wijze liggen de verhoudingen van een tempel min of meer vast. Een dorische tempel heeft aan de voor- en de achterzijde meestal zes zuilen, met daar tussen aan de zijkanten tweemaal elf zuilen. Uiteraard weken sommige architecten daarvan af. Het Parthenon in Athene heeft bijvoorbeeld acht zuilen aan de korte zijden, maar in vrijwel alle gevallen is het zes aan de voorzijde en één plus elf plus één aan de zijkant.

Grosso modo liggen ook de andere verhoudingen vast. De driehoekige frontons van de oude Griekse tempels zijn natuurlijk niet altijd overgeleverd, maar in de vele gevallen waarin archeologen wel weten hoe ze eruit zagen, blijken ze niet heel erg spits. De dwarsbalk eronder is in een ionische tempel een fries, terwijl het in een dorische tempel bestaat uit een afwisseling van metopen en trigliefen.

Reconstructietheorie

Wat ik maar zeggen wil: elke stap van de reconstructie van een tempel is beredeneerd en een archeoloog heeft eigenlijk aan een zuiltrommelfragment voldoende. De dame op Sempés tekening heeft natuurlijk wel geluk dat ze een trommel vindt die zich bevindt op de hoek van het podium, want zo kon ze zelfs vaststellen in welke richting de tempel zich uitstrekt. En wat Sempé niet kan tonen is dat een archeoloog maar naar het marmer hoeft te kijken om uitspraken over handelsnetwerken te doen. Elke stap is te beredeneren en we noemen dat reconstructietheorie.

Wat betreft de rechterhelft – ja, daar heeft Sempé (of zijn epigoon) meer fantasie op losgelaten. Maar dat de tempel staat aan een ietwat langwerpig, rechthoekig plein, dat is dan weer redelijk standaard. Althans in de Romeinse tijd. Toen werden fora eigenlijk standaard ontworpen langs een lengteas: het Forum van Caesar in Rome of het forum van Ostia zijn mooie voorbeelden.

Sempé toont dus eigenlijk weinig onmogelijks. Of het moest zijn dat zijn personage een tempel verzint met vijf zuilen aan de voorkant en één plus zeven plus één zuil aan de zijkant. Zoiets kan bestaan – ik heb op Sicilië (?) weleens een tempel gezien met vijf zuilen aan de voorkant – maar was extreem zeldzaam.

[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van stukjes over het wetenschappelijk aspect, vindt u daar.]

#ForumVanCaesar #reconstructie #reconstructietheorie #Sempé #tempel