Mastodawn

De antieke watermolen

Reconstructie van een door een watermolen aangedreven zaagmachine (Schloss Schallaburg)

Het is wel eens beschouwd als een van de grootste historische canards: het idee dat de watermolen pas in de Middeleeuwen zou zijn uitgevonden. Het bewijs dat ze al in de Oudheid watermolens kenden, is echter overstelpend. Waar en hoe ze precies zijn uitgevonden is niet helemaal duidelijk, maar we weten wel het een en ander.

Je hebt namelijk twee dingen nodig: waterraden om een as te laten draaien en tandwielen om die rotatie om te zetten in de beweging van bijvoorbeeld een zaag. De herkomst van het tandwiel ken ik niet, maar om een waterrad te bedenken, heb je een flinke rivier nodig met een gestage stroom. Daarmee kom je eigenlijk automatisch uit bij de Eufraat, Tigris en Nijl.

Bovenslag en onderslag

Misschien werpt u tegen dat u watermolens hebt gezien in beekjes. Als Apeldoorner ken ik de Bouwhofmolen aan de Ugchelsebeek. Maar dat zijn zogeheten bovenslagmolens, waarbij het water aan komt stromen aan de bovenkant van het wiel. Het verval van het water drijft het rad aan. Dit is een latere ontwikkeling. De oudste watermolens zijn zogenaamde onderslagmolens, waarbij het water aan de onderkant onder het wiel stroomt en aandrijft. Kortom: een rivier. De bovenslagmolen werd pas mogelijk toen ingenieurs zochten naar manieren om ook bij kleinere stromen te profiteren van waterkracht. De eerste vermelding van een bovenslagmolen is te vinden in een gedichtje van Antipatros van Thessaloniki, die leefde ten tijde van keizer Augustus.

Reconstructie van de bovenslagmolen van Jerash (Jordan Museum, Amman)

De oudst-bekende vermelding van een onderslagmolen is ruim twee eeuwen ouder. Ze is te vinden bij de hellenistische auteur Filon van Byzantion. Ergens rond het midden van de derde eeuw v.Chr. beschrijft hij hoe zo’n molen functioneert.

Omdat de onderslagmolen dus vóór het midden van de derde eeuw v.Chr. moet zijn ontwikkeld in een gebied met voor zulke molens geschikte grote rivieren, wordt wel aangenomen dat de eerste watermolens zijn gebouwd in de Perzische tijd, en dan is Mesopotamië weer plausibeler dan Egypte, omdat de Nijloverstroming het nogal lastig maakt de molen te laten functioneren.

Voorbeelden

Diverse auteurs verwijzen naar watermolens, er zijn afbeeldingen en de resten van watermolens zijn ook opgegraven. Rond 75 na Chr. kende Antiochië voltmolens, die dus dienden om vilt te maken. Uit Günzburg in Beieren komt een inscriptie over een gilde van molenaars en een Macedonische inscriptie noemt het belastingtarief voor molenaars. Een reliëf uit Hierapolis (Pamukkale) toont een waterrad dat twee zaagmachines aandrijft. In Jerash dreef een bovenslagmolen enkele zagen aan die stonden opgesteld in een vertrek onder de tempel van Artemis. Er was een watermolen te zien op een mozaïek uit het paleis van de Byzantijnse keizer in Constantinopel.

Een watermolen, afgebeeld in het keizerlijk paleis in Constantinopel

Ik hoop vandaag te gaan kijken bij de zestien in serie geschakelde bovenslagmolens van Barbegal in Zuid-Frankrijk. Een soortgelijke reeks molens heeft gestaan in keizerlijk Rome, op de oostelijke helling van de Gianicolo. Kortom, het bewijs is overstelpend en het is curieus dat ooit gedacht is geweest dat de watermolen een middeleeuwse uitvinding is.

Belang

Ik rond af met een opmerking over het belang: watermolens zorgden voor energie die niet te herleiden was tot voedsel. Andere machines werden aangedreven doordat mensen of dieren in een tredmolen liepen. Of iets soortgelijks. Dat betekende dat de hoeveelheid beschikbare energie in de samenleving begrensd was: je kon niet zomaar meer slaven in de tredmolen zetten, want negen van de tien mensen moesten werken als boer. Een ezel was ook geen alternatief, want die at een deel van de oogst op. Je kon niet eindeloos veel ezels onderhouden.

Waterenergie was een manier om deze beperking te overwinnen. Het was een weg naar economische vooruitgang. Misschien is de echte vraag wel waarom er niet méér van zijn geweest.

Naschrift, 22 mei 2025

Inmiddels bezocht ik Barbegal. Hier zie je de molens van boven. Het was te gevaarlijk om van de rotsen naar beneden te gaan, dus een betere foto heb ik niet.

De resten van de watermolens van Barbegal

#Antiochië #AntipatrosVanThessaloniki #Apeldoorn #Barbegal #Constantinopel #FilonVanByzantion #Günzburg #Gerasa #gilde #HierapolisPamukkale_ #Jerash #Rome #technologie #watermolen

De Eufraat - Mainzer Beobachter

De Eufraat is de langste rivier van het Nabije Oosten: de stroom meet niet minder dan 2.760 kilometer, eens zoveel als de Rijn. De oude Sumeriërs spraken van Id-Ugina, “de blauwe rivier”, terwijl de Babyloniërs en Assyriërs het hadden over de Purattu. De twee bronnen van de Eufraat en de bovenlopen liggen in wat vroeger Armenië … Meer lezen over De Eufraat

Mainzer Beobachter

Jona Lendering Sep 15, 2024

Judea

Een tijdje geleden blogde ik over Judea – of beter, het gebied dat ooit geregeerd was geweest door koning Herodes. Dat bestond om te beginnen uit het eigenlijke Judea, dus de regio rond Jeruzalem, met in het zuiden Idumea en in het noorden Samaria. Deze drie delen vormden ongeveer de helft van het koninkrijk, en na Herodes’ dood (5/4 v.Chr.) kwamen ze in handen van Herodes Archelaos. Die regeerde er een jaar of tien als ethnarch, “volksleider”, waarna het gebied in Romeinse handen kwam. Terwijl Jeruzalem het belangrijkste centrum was van de joodse godsdienst, was het bestuurlijke centrum de stad Caesarea. Die stad had geen uitgesproken joods karakter. Ik kom daarop terug in het volgende blogje.

Het koninkrijk van Herodes was echter groter dan het gebied dat Archelaos erfde. In het oosten lag de Peraia, “overkant”, een smalle strook land aan de overzijde van de Jordaan en Dode Zee, en in het noorden lag Galilea. Zoals ik al eens vertelde, regeerde hier Herodes Antipas, met als hoofdsteden Sepforis en Tiberias – ook geen heel joodse steden. Tot slot lagen in het noordoosten de Golan en de Hauran, een weinig herbergzaam gebied ten zuiden van Damascus. Hier heerste Filippos, wiens residentie Panias was, gewijd aan de Griekse god Pan. Antipas en Filippos heersten elk over een kwart van de bezittingen van koning Herodes, en hun titel was tetrarch, “heerser over één vierde”.

Vrije steden

Het Nieuwe Testament speelt zich echter af in een grotere wereld. Zo was er Gaza. Toen koning Herodes overleed, kreeg die stad de status van civitas libera, “vrije gemeente”. Die status behelsde dat zo’n stad geen tribuut (foros) aan de vorst betaalde. In plaats daarvan betaalde ze een, eh, contributie (eisforos). En – u raadt het nooit – de hoogte daarvan kwam overeen met het tribuut dat ze niet hoefden betalen. Een curator hield een Romeins oogje in het zeil. Hoewel er dus weinig vrijs was aan een vrije gemeenschap, gold de status als een privilege.

Mozaïek uit Sepforis

Vrije steden konden samenwerken. In het oosten lag de zogeheten Dekapolis, het “tienstedenland” waarover ik eerder schrijf. Het was een los samenwerkingsverband zonder raadsorgaan, zonder gemeenschappelijke cultus en (voor zover bekend) zonder eigen magistraten. Zelfs het aantal steden varieerde: de Grieks-Romeinse geograaf Ptolemaios van Alexandrië noemt er zelfs achttien. Neem Gadara, dat had behoord tot het koninkrijk van Herodes en bij diens dood was verheven tot vrije gemeente: de stad was een latere toevoeging aan de Dekapolis. Tot de andere steden behoorden Gerasa, het huidige Amman en – op de westelijke Jordaanoever – Skythopolis (het bijbelse Beth Shean).

Syrië

Ten noorden van het Herodiaanse gebied lag de Romeinse provincie Syrië, die in 64 v.Chr. door generaal Pompeius was toegevoegd aan het Mediterrane wereldrijk. Aan de kust lagen steden als Dor, Akko, Tyrus en Sidon, en meer in het binnenland lagen steden als Damascus en Antiochië. De status van vrije gemeente was voor hen niet weggelegd. Voor hen waren andere privileges, zoals een naamverandering. Akko mocht zich achtereenvolgens vernoemen naar een Ptolemaïsche koning, naar keizer Claudius en naar Nero. Een ander voorrecht was de rang van colonia, wat betekende dat alle bewoners het Romeinse burgerrecht hadden. Dat was bijvoorbeeld het geval voor Beiroet: een Latijnse enclave in een Grieks-Aramese wereld.

Inscriptie van koning Agrippa II uit Beiroet

De landkaart was niet statisch. Her en der ontstonden nieuwe steden, zoals Tiberias en Betsaïda, dat onlangs is geïdentificeerd bij El-Araj. Bij zo’n stadstichting moet je je overigens niet teveel voorstellen. Het was vaak niet meer dan de verplaatsing van een groep mensen naar een plek waar een machtshebber mensen nodig had. Betsaïda kreeg zijn nieuwe bewoners vermoedelijk om de tetrarchie van Filippos op de Golanhoogte te voorzien van een haven aan het Meer van Galilea.noot Flavius Josephus, Joodse Oudheden 18.28. De stad werd prompt hernoemd – en wel naar de dochter van keizer Augustus, de roemruchte Julia. Omdat die in 2 v.Chr. in ongenade viel, moet de bevolkingsverplaatsing hebben plaatsgevonden in 4 of 3 v.Chr.

Ten slotte lag in het zuiden van het huidige Jordanië het gebied van de Nabateeërs, met als hoofdstad Petra. Hier woonde een halfnomadische, Arabischsprekende groep. Ik heb het er al eens over gehad. Ook waren er mensen die Safaïtisch spraken, een taal die oudheidkundigen pas de laatste jaren hebben leren doorgronden dankzij de bestudering van duizenden inscripties.

[Wordt vervolgd; een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis, of doneer. U kunt de blog ook volgen via het Whatsapp-kanaal.