Saturnus Africanus (1)

Je hoeft geen Latijn te kennen om te begrijpen dat “Saturnus Africanus” de godheid Saturnus is zoals die werd vereerd met Afrikaanse rituelen. Wie Tunesië, Algerije of Marokko bezoekt, kan niet om deze Romeinse godheid heen, al was het maar omdat hij staat vermeld in bijna 2500 gepubliceerde Latijnse inscripties, gevonden van Karthago in het oosten tot Volubilis in het westen. Vaak staat hij op die inscripties ook afgebeeld; er zijn verder honderden afbeeldingen zonder tekst. Ook zijn 200 cultusplaatsen bekend. Het bovenstaande reliëf was tien jaar geleden een van de pronkstukken op de Karthago-expositie in het Rijksmuseum van Oudheden; als u het daar niet zag, zult ervoor Tunis moeten, naar het Bardo-museum.

Van boven naar beneden herkent u de god, gezeten op een troon, met een scepter en een snoeimes in de hand, met vóór hem het hoofd van óf zijn echtgenote Venus Caelestis óf de zon. Onder hem ziet u degene die deze stèle heeft opgericht. Hij staat op het punt een lam te offeren. De vlammen laaien al op van het altaar. Er zijn honderden van dit soort afbeeldingen. De baardige godheid draagt vaak een kleed over het hoofd en gaat niet zelden vergezeld van de goddelijke Tweelingen of de Zon en Maan.

Hammon, Ba’al, Kronos, Saturnus

De Maghrebijnse Saturnus is een meervoudige godheid. Voor zover te reconstrueren was er eerst een Fenicische godheid, meegenomen door de Fenicische kolonisten aan de kust, en gecombineerd met een lokale godheid die we niet kennen. Deze Ba’al Hammon werd de stadsgod van Karthago, en had Tanit als echtgenote. Of zij een Fenicische of een plaatselijke godin is, is onbekend. De Grieken stelden de Karthaagse Ba’al Hammon gelijk aan hun Kronos, wat opmerkelijk is, aangezien ze in Fenicië de god El gelijkstelden aan hun Kronos. Toen de Romeinen de Maghreb overnamen, stelden ze de lokale Hammon ≡ de Fenicische Ba’al ≡ de hellenistische Kronos gelijk aan hun Saturnus, en omdat de inscripties zijn gesteld in het Latijn, is hij onder die naam het beste bekend.

Tanit werd voortaan aangeduid als Venus Caelestis, “hemelgodin”, wat ook al wonderlijk is, omdat de hemelgod meestal mannelijk is. Bovendien wordt Tanit ook gelijkgesteld aan Juno.

Wiens syncretisme?

Wat dit alles betekent? In elk geval dat de Grieken en Romeinen de lokale ideeën niet zomaar naar hun hand konden zetten. Ze konden zelf dan wel denken dat de hemel mannelijk was, maar konden er in de Maghreb niet omheen dat men het daar anders zag. En in de klassieke teksten mocht Kronos dan de Griekse naam zijn van de oosterse El, in Africa was Kronos/Saturnus gelijk aan Ba’al Hammon. De Romeinen hadden het maar te accepteren.

Dat de gelijkstelling niet plaatsvond op Romeinse maar inheemse voorwaarden, wordt bevestigd door het feit dat er geen Saturnus-inscripties bekend zijn uit Tripolitana, hoewel die regio in het noordoosten van het huidige Libië wél behoorde tot de provincie Africa Proconsularis. Als de Romeinen het syncretisme hadden verzonnen, zou de godheid overal Saturnus hebben geheten, maar de bewoners van Tripolitana bepaalden anders. Hier vinden we dus de verering van Jupiter Ammon.

Saturnus Africanus had ook geen Italisch takenpakket. Daar was Saturnus een vrij onbeduidende graangod. In de Maghreb was Saturnus een schepper, zorgde voor regen, beschermde behalve het graan ook andere gewassen, regelde de vruchtbaarheid van de dieren en mensen, liet de zon en maan opkomen, was aanwezig op grafvelden, garandeerde een eeuwig leven en beschermde de koning (bijvoorbeeld Juba II) en de keizer. Ook de verstedelijking ressorteerde onder Saturnus. Wat we dus zien is niet de romanisering van een Maghrebijnse godheid, maar de maghrebisering van een Italische god.

Evengoed waren er Romeinse invloeden, zoals de afbeeldingen met guirlandes en de geleidelijke vervanging van cultusplaatsen in het open veld of op heuveltoppen door meer klassieke tempels. Tertullianus, een christelijke auteur die uit Africa stamde en er dus met z’n neus bovenop zat, kent een andere Romeinse invloed: hij vertelt dat de kinderoffers die ooit aan de oude god werden gebracht, ten tijde van keizer Tiberius waren verboden. Op afbeeldingen zien we dat in plaats van een kind een schaap werd geofferd.

Uiteindelijk maakte de verering van de Maghrebijnse Saturnus plaats voor de overal in de Romeinse wereld steeds populairdere Christus. De inscripties en afbeeldingen worden zeldzamer naarmate het christendom populairder wordt. De laatste precies dateerbare Saturnus-inscriptie is uit 272, maar er zijn nog afbeeldingen uit de vierde eeuw en munten uit de tijd van de tijd van Theodosius I (r.378-395). De tempel van Venus Caelestis in Karthago functioneerde nog in het eerste kwart van de vijfde eeuw.

[wordt vervolgd]

#AfricaProconsularis #Algerije #BaälHammon #El #inscriptie #JubaII #Karthago #Kronos #Marokko #MauretaniaCaesariensis #MauretaniaTingitana #mensenoffer #Numidië #RomeinseReligie #Saturnus #SaturnusAfricanus #schaap #syncretisme #Tanit #Tertullianus #TheodosiusI #Tiberius #Tunesië #TweelingenHalfgoden_ #VenusPlaneet_ #VenusCaelestis #Volubilis

Leverschouw

Eerlijk is eerlijk: het bovenstaande voorwerp is niet echt. Het is een replica, aanwezig in de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Voor het origineel moet u naar Piacenza in Noord-Italië, naar de Palazzo Farnese, waar de plaatselijke archeologische collectie is te zien. Het bronzen voorwerp stelt een schaapslever voor en is vermoedelijk eind tweede eeuw v.Chr. vervaardigd.

Het voorwerpje is iets kleiner dan een handpalm. Het was, om zo te zeggen het handboek van de ingewandenschouwer, de haruspex. Zo iemand kon de toekomst voorspellen – of beter, meende de toekomst te kunnen voorspellen – aan de hand van de uitstulpingen van de lever uit een offerdier.

De fijne kneepjes van het métier zijn niet overgeleverd, maar we weten wel een paar dingen. Er zitten drie uitstulpingen op een schaapslever: de omgekeerde traan is de galblaas, linksonder zit het piramidevormige deel dat bekendstaat als de leverkop en rechtsonder de galblaas steekt iets uit dat de vorm heeft van een kwart bol. Als een van deze delen ontbrak, was dat een slecht voorteken. Was het verdubbeld, dan zou de onderneming waarvoor men offerde, ongetwijfeld een succes zijn.

De rand van de lever is verder verdeeld in zestien vakjes, waarin de namen van enkele goden zijn te herkennen. Zo staat meteen links van de piramide Tinia, de Etruskische oppergod. Met de wijzers van de klok mee is de vierde naam Uni, die de Romeinen kenden als Koningin Juno. De volgende is Tecum, de Romeinse Tellus ofwel Moeder Aarde, terwijl recht boven de galblaas Neθuns valt te lezen, Neptunus. Een kras in een van deze zestien sectoren had vermoedelijk ook betekenis, al weten wij niet langer welke.

Omdat bekend is dat de Etrusken de hemel verdeelden in zestien astrologische huizen, nemen onderzoekers wel aan dat de lever een model is van de kosmos, met op de rand dus de zestien tekens van de Etruskische dierenriem. Die kende blijkbaar sterrenbeelden met godennamen. Waarschijnlijk gebruikte de ziener deze bronzen lever om de horizon in zestien stukken te verdelen en te zien waar de bliksem insloeg, rook omhoog kringelde of vogels vlogen.

Het is verleidelijk de cirkel rechts op te vatten als zes dagen plus, middenin, de zevende dag van de week, maar die verleiding kunnen we misschien beter weerstaan, want de zevendaagse week was een oosterse uitvinding die pas later haar opwachting maakte in de Romeinse wereld. Hoewel: leverschouw is óók een oosterse uitvinding en er zijn Babylonische parallellen voor deze Etruskische lever. Van de andere kant: de Babylonische ingewandenschouwers letten op andere zaken dan de galblaas of de leverkop. Dat zou weer suggereren dat er geen oosterse invloed op de Etruskische futurologie was. Van de andere kant is het toch wel erg toevallig dat op twee plekken mensen besluiten de toekomst af te leiden uit schapenlevers.

Kortom: we weten het weer niet. We hebben te weinig informatie. Het is immers oudheidkunde, de wetenschap van de dataschaarste.

[Dit was het 492e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

#haruspex #leverschouw #Piacenza #schaap

Ik zag lammeren vandaag 💓🐑
In de wijk van een vriendin lopen tussen de straten en huizen nog de oude verkavelings sloten. Het zijn groene zones met soms oude bloesembomen ernaast.
Bij haar voor de deur staat er een hek, met een wildrooster. Bijna elk jaar staan daar een aantal schapen en lammeren. Dit jaar 3 volwassen exemplaren en 5 kleintjes.

Oja en ik denk dat 1 er van archeoloog wil worden, die begon meteen te graven in een molshoop!

#schaap #lammetjes #lente

Goed weekeinde 50 – Weekplaatje

https://willemswebstek.blog/2024/12/14/goed-weekeinde-50-weekplaatje/

#schaap #weekbegin #weekplaatje #willemswebstek