In 1755 werd Lissabon getroffen door een zware aardbeving
Nu hebben wetenschappers onderzoek gedaan naar de breukzone van deze aardbeving en het blijkt dat platen daar niet alleen botsen maar ook diep wegzakken als een druppel⤵️
#Aardrijkskunde in het nieuws
#Geonieuws
De helft van de wereldwijde productie van ijzer komt van banded iron-formaties. Het ontstaan ervan is mede te danken aan de opkomst van cyanobacteriën. Die bacteriën bestaan nog steeds, terwijl de vorming van BIF’s zo’n miljard jaar terug stopte. Hoe kan dat?
Stukje in #Geografie
De omtrek van de aarde: Poseidonios
Atlas, met boven zijn hoofd het sterrenbeeld Argo (Archeologisch museum Napels)In de twee vorige blogjes heb ik verteld hoe Dionysodoros met een onbekende methode de aardomtrek stelde op 264.000 stadiën, vermoedelijk 50.688 kilometer, en hoe Eratosthenes berekende dat het moest gaan om 252.000 stadiën, vermoedelijk 46.620 kilometer. Een derde berekening was die van Poseidonios van Apameia (135-51 v.Chr.). Ook zijn methode kennen we via het werk van Kleomedes.
We zullen meteen erkennen: Poseidonios maakte dezelfde fout als Eratosthenes door aan te nemen dat de twee plekken waarvan hij de waarnemingen gebruikte, Alexandrië en Rhodos, lagen op dezelfde meridiaan. Het eiland bevindt zich echter op een meridiaan die drie graden westelijker ligt. Opnieuw zou de afstand tussen de twee meetpunten 5000 stadiën zijn, en opnieuw is dat incorrect, hoe kort of lang Poseidonios’ stadion ook is. Kleomedes vertelt:
Poseidonios zegt dat de zeer heldere ster genaamd Canopus in het zuiden ligt, praktisch op het roer van [het sterrenbeeld] Argo. De genoemde ster is niet waarneembaar in Griekenland … maar als je van noord naar zuid reist, begint hij zichtbaar te worden op Rhodos. Als hij daar even boven de horizon komt, gaat hij onmiddellijk weer onder, omdat het hemelgewelf nu eenmaal draait. Maar als we 5.000 stadia verder zijn gevaren en bij Alexandrië zijn, blijkt deze ster, als hij in het zuiden op zijn hoogste punt aan de hemel staat, op een hoogte boven de horizon te staan van 7°30’.noot Kleomedes, Over de cirkelvormige banen van de hemellichamen 1.10.
De berekening is verder hetzelfde als die van Eratosthenes: 7°30’ is één achtenveertigste deel van 360°, dus de omtrek van de aarde moet achtenveertig keer 5000 stadiën zijn, en zo kwam Poseidonios uit op 240.000 stadiën, ofwel 44.4000 kilometer (als hij Ptolemaïsche stadiën gebruikte) of 46.080 kilometer (als hij Olympische stadiën gebruikte).
Uit de Grieks-Romeinse Oudheid ken ik verder geen metingen, maar ik weet wel van een latere schatting. Kalief Al-Ma’mun – we kwamen hem op deze blog al eens tegen – stuurde rond 827 een team onderzoekers, geleid door Al-Khwarizmi, de Syrische woestijn in om de hoogte te bepalen van het met het blote oog nog net waarneembare sterretje dat tegenwoordig bekendstaat als HIP62572. Het onooglijke object stond op dat moment op de plaats van onze Poolster en leek dus onbeweeglijk. De geleerden zouden hebben vastgesteld dat de ster een graad hoger aan de hemel kwam te staan voor elke 104 kilometer die men noordelijker kwam. Helaas weten we dat niet helemaal zeker omdat het omrekenen van Arabische afstandsmaten nog lastiger is dan het omrekenen van stadiën. Maar als dit klopt, concludeerden ze dat de aardomtrek 37.440 kilometer bedroeg. Dat is 6% te weinig.
De eerste die met zekerheid werkelijk in de buurt kwam, was onze eigen Willebrord Snel van Royen, ofwel Snellius. Anders dan zijn voorgangers beschikte hij over perfecte driehoeksmetingen, zich uitstrekkend over een gebied van de Laurenskerk in Alkmaar tot de Gertrudiskerk in Bergen op Zoom. Zo kon hij vaststellen dat een breedtegraad overeenkwam met 107.370 meter, wat betekende dat de omtrek van de aarde 38.653 kilometer was: 3,5% te weinig.
De aarde is echter niet rond. Meer landmeetkunde hier.
#aardrijkskunde #AlKhwarizmi #AlMaMun #Alexandrië #Alkmaar #ArgoSterrenbeeld_ #BergenOpZoom #bolvormVanDeAarde #Kleomedes #landmeetkunde #omtrekVanDeAarde #PoseidoniosVanApameia #Rhodos #Snellius
De omtrek van de aarde: Eratosthenes
De omtrek van de aarde volgens EratosthenesIn mijn vorige blogje vertelde ik dat Dionysodoros van Melos de straal van de aarde schatte op 42.000 stadiën, wat betekent dat de omtrek 264.000 stadiën was. Als hij als lengtemaat een Olympische stadion heeft gebruikt, zou dat neerkomen op 50.688 kilometer. De anonieme bron van de Romeinse encyclopedist Plinius de Oudere, corrigeerde het tot 252.000 stadiën, wat deze anonymus baseerde op de wetenschappelijke berekening door Eratosthenes van Kyrene (273-194 v.Chr.). Hij is een van de grootste geleerden uit de Oudheid en werkte in Alexandrië. Ik geef het woord opnieuw aan Plinius:
Door Eratosthenes, een man die in de finesses van alle wetenschappen en in elk geval op dit gebied boven alle anderen uitsteekt in scherpzinnigheid, en met wiens visie, naar ik zie, de geleerden ook algemeen instemmen, is de omtrek van de gehele aardbol gesteld op 252.000 stadiën. … Een brutaal waagstuk, maar steunend op een zo ingenieuze argumentatie dat ik me zou schamen er geen geloof aan te hechten.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke historie 2.247; vert. Van Gelder e.a..
Helaas is Eratosthenes’ eigen werk verloren en legt Plinius het brutale waagstuk niet uit, maar gelukkig is de ingenieuze argumentatie samengevat door ene Kleomedes.noot Die kwam u op deze blog al eens eerder tegen, toen Wim Raven het had over een mier op de Zijderoute. Wanneer deze Grieks-Romeinse geleerde precies leefde, valt niet met zekerheid te zeggen, al heeft de Amerikaanse geleerde Otto Neugebauer een datering voorgesteld in de late vierde eeuw na Chr..
Het probleem met Kleomedes’ samenvatting is dat ze de zaken oververeenvoudigt. Zoals hij het rekensommetje presenteert, klopt het niet. Het principe maakt hij echter wel duidelijk en het plaatje hierboven, dat Kees Huijser voor me maakte, helpt om te begrijpen wat Kleomedes vertelt. Hij begint met de observatie die Eratosthenes aan het denken zette.
Eratosthenes beweert, en het is een feit, dat Syene [het huidige Aswan] ligt op de Kreeftskeerkring. Wanneer de zon zich op het moment van de zomerzonnewende precies in het zenit bevindt, werpt de naald van een zonnewijzer dus geen schaduw, omdat de zon zich recht daarboven bevindt. In Alexandrië werpt de naald van een zonnewijzer op datzelfde tijdstip echter wel een schaduw, omdat Alexandrië verder naar het noorden ligt.noot Kleomedes, Over de cirkelvormige banen van de hemellichamen 1.10.
Door de lengte van de schaduw te delen door de hoogte van de zonnewijzer krijgen we de tangens van de hoek waaronder het zonlicht in Alexandrië valt, en dat was iets meer dan zeven graden. Eratothenes’ redenering was nu dat de weg van Alexandrië naar Syene, volgens Kleomedes 5000 stadiën lang, een segment vormde van dezelfde meridiaan, dus een lijn die van de noordpool naar de zuidpool loopt. Het plaatje is op dit punt verhelderender dan Kleomedes’ omslachtige formuleringen. De omtrek van de aarde moet 360° gedeeld door ruim zeven graden zijn, vermenigvuldigd met het getal dat Kleomedes afrondde op 5000 stadiën. We weten niet wat die ruim zeven graden precies was en we weten ook niet welk getal is afgerond op 5000. We weten wel dat de einduitkomst 252.000 was.
Er is vrijwel geen moderne publicatie die niet constateert hoe knap dit was, want dit zou 39.690 kilometer zijn. Een fout van maar een half procent! De aanname is hierbij echter dat waar Eratosthenes het heeft over een stadion, hij feitelijk drie Egyptische khet bedoelt ofwel 157½ meter. Maar dat is allerminst bewezen en ik verdenk degenen die Eratosthenes prijzen, dat ze een lengte van het stadion hebben geselecteerd die het allemaal zo perfect mogelijk laat lijken.
Het is echter belangrijk dat Plinius de uitkomst omrekent naar 31.500 Romeinse mijlen ofwel 46.590 kilometer. Ik denk daarom dat Eratosthenes het in Egypte destijds gangbare Ptolemaïsche stadion gebruikte, 185 meter, en dan bedraagt de door hem berekende aardomtrek 46.620 kilometer. Dat is een fikse verbetering ten opzichte van Dionysodoros, maar nog steeds 16½% te veel.
KourionLos daarvan: Kleomedes wijst al op Eratosthenes’ aannames. Een daarvan is dat Alexandrië en Syene op dezelfde meridiaan liggen, en dat is niet het geval. Alexandrië ligt op 30° oosterlengte en Syene op 33°. Dat Syene op de Kreeftskeerkring ligt, is ook niet helemaal waar, zelfs al benadrukt Kleomedes dat het een feit is. Ook was driehoeksmeting in de hellenistische tijd niet mogelijk, zodat de afstand van Alexandrië naar Syene helemaal niet kon worden gemeten met voldoende accuratesse. Ik attendeer er bovendien op dat mensen destijds de afstand van Alexandrië naar de Nubische hoofdstad Meroë schatten op 10.000 stadiën en wisten dat Syene ongeveer halverwege lag; het meest waarschijnlijk is daarom, volgens mij, dat de door Kleomedes genoemde 5000 stadiën überhaupt niet zijn gemeten maar dat het gaat om een schatting uit de losse pols.
Kortom, Eratosthenes’ redenering is niet helemaal de wetenschappelijke triomf die er vaak van wordt gemaakt. Knap was de redenering echter wel en ik herinner me wat een verbluffende indruk ze maakte toen ik als kind Cosmos keek en zag hoe Sagan het demonstreerde aan de hand van een stuk papier waarop hij twee mini-obelisken had geplakt. Sagans grap dat Eratosthenes niet, zoals men in de Oudheid zei, in alle wetenschappen de op één na beste was, maar simpelweg de beste, gaat trouwens regelrecht terug op de opmerking van Plinius dat de Alexandrijnse wetenschapper in scherpzinnigheid boven alle anderen uitstak.
#aardrijkskunde #Alexandrië #bolvormVanDeAarde #CarlSagan #DionysodorosVanMelos #Kleomedes #Kreeftskeerkring #omtrekVanDeAarde #OttoNeugebauer #PliniusDeOudere #stadion #zomerzonnewende #zonnewijzer
De omtrek van de aarde: Dionysodoros
Ourania, de muze van de sterren- en aardrijkskunde (Archeologisch museum, El-Djem)Hoe groot is de wereld? Wat is de omtrek van de aarde? Verschillende geleerden hebben zich daar in de Oudheid mee bezig gehouden. De eerste die ik wil noemen, was een sjamaanachtige wiskundige genaamd Dionysodoros van Melos. U weet: een sjamaan is iemand die middels een soort bijna-dood-ervaring komt tot diepere kennis over de werkelijkheid. Die kennis kon aardrijkskundig van aard zijn, zoals we in een eerder blogje zagen, toen ik Aristeas van Prokonessos noemde. Ook Dionysodoros, die mogelijk leefde in de vierde eeuw v.Chr., deelde geografische inzichten. Zijn nabestaanden vonden
in zijn graf een brief, ondertekend door Dionysodoros en gericht aan de mensen in de wereld van de levenden. Daarin stond dat hij vanuit zijn graf was aangekomen aan de onderkant van de aardbol en dat de afstand 42.000 stadiën bedroeg. Geen gebrek aan meetkundigen om de tekst te verklaren: deze brief was vanuit het middelpunt van de aarde verzonden, zeiden zij, wat het verste punt is vanaf de oppervlakte naar beneden en tevens het centrum van de globe. Aan de hand van dit gegeven konden ze de omtrek berekenen en ze verklaarden dat die 252.000 stadiën bedraagt.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke historie 2.248; vert. Van Gelder e.a..
Die brief zullen we maar laten wat ze is: fictie. Interessanter zou zijn hoe Dionysodoros kwam tot een schatting van de aardstraal op 42.000 stadiën, maar helaas weten we dat niet.
De auteur van dit verhaal, Plinius de Oudere, heeft in de gaten gehad dat het rekensommetje niet kan kloppen, want 42.000 x 2π = 264.000. Plinius noteert daarom dat er aan de 252.000 stadiën die hij noemde, 12.000 moeten worden toegevoegd. Dan klopt de berekening weer.
Helaas was de lengte van een stadion niet in elke Griekse stad dezelfde. De lengte die in Olympia werd gebruikt, en die weleens gold als de standaardlengte, was 192 meter, wat zou betekenen dat de aardomtrek volgens Dionysodoros, rekening houdend met de door Plinius herstelde berekening, 50.688 kilometer zou zijn. Dat is 27% te veel.
Nu is 42.000 x 2π bepaald geen hogere wiskunde. Hoe konden de meetkundigen zich 12.000 stadiën vergissen? Het antwoord is misschien wel dat Plinius’ bron de uitkomst heeft aangepast omdat er ook een echte berekening was. Antieke kopiisten waren meestal meer geïnteresseerd in wat zij zagen als de juistheid van de informatie dan in wat de gekopieerde auteur letterlijk schreef. Zoals kopiisten rammelende dichtregels verbeterden, zo verlaagde Plinius’ bron 264.000 tot de wetenschappelijk berekende 252.000. Althans, ik vermoed dat het zo is gegaan. Wat ons brengt bij de vraag waar dat getal nou weer vandaan komt en wat het betekent.
#aardrijkskunde #AristeasVanProkonessos #bolvormVanDeAarde #DionysodorosVanMelos #omtrekVanDeAarde #Ourania #PliniusDeOudere
Edle Einfalt und stille Größe
AardrijkskundelokaalSoms zijn dingen op een vrijwel onbeschrijfbare wijze gewoon mooi. Dit is het aardrijkskundelokaal van het Vossiusgymnasium, waar ik laatst een les heb verzorgd over de Perzische Oorlogen en de slag bij Thermopylai.
Alles klopt hier: terwijl de modernste apparatuur aanwezig is, hangen er ouderwets-degelijke landkaarten aan de muur en – achter het bureau – een heldere kaart met de geologische tijdvakken en het ontstaan van het leven. Op het solide bureau van de docent ligt een collectie stenen, waarmee hij dingen tastbaar kan uitleggen.
Het is wat rommelig en er is geen franje, en juist dat is waar ik blij van word. Alles is hier ingericht om kennis over te dragen. Het is dezelfde edle Einfalt und stille Größe die je kunt zien in een fiets: alles is functioneel en draagt bij aan de efficiëntie. Vorm volgt functie. Mooier bestaat niet.
Opnieuw: Pytheas
StableDiffusion reconstrueert PytheasHé, dit is leuk: een nieuw boek over Pytheas van Marseille, de Griekse ontdekkingsreiziger die rond 325 v.Chr. de Atlantische Oceaan en de Noordzee bevoer. Hij bereikte een plek die hij Thule noemt en geeft ook aan op welke breedte dat lag. Het moet gaan om IJsland of – volgens een theorie van de beroemde poolreiziger Fridtjof Nansen – om de kust van het huidige Noorwegen. Bovendien bereikte Pytheas de plaatsen waar tin en barnsteen vandaan kwamen. Er zijn al eerder boeken over de Griekse ontdekkingsreiziger geschreven, zoals dat van Barry Cunliffe (heel informatief) en dat van Lionel Scott (teleurstellend). En nu is er het zojuist verschenen boek van François Herbaux, Pythéas. Explorateur du Grand Nord. Als u meer wil weten over de man, dan is dit het boek om mee te beginnen.
Het boek van Pytheas, De Oceaan, is verloren gegaan, maar er zijn allerlei citaten. Herbaux noemt er achtendertig. Scott heeft er meer, waaronder twee passages van de Romeinse aardrijkskundige Pomponius Mela, die zouden teruggaan op Pytheas. Daarover is echter bepaald geen consensus en Herbaux is terughoudender. Hij is wel op de hoogte van Scotts werk, maar alle verwijzingen naar Mela in Pythéas. Explorateur du Grand Nord zijn terzijdes. Herbaux lijkt zijn manuscript al grotendeels af gehad te hebben toen het Engelse boek in 2022 verscheen en hij heeft zich beperkt tot enkele verstandige inlassen. Ik denk terecht.
Locaties
Veel Pytheasliteratuur concentreert zich op de vraag waar hij zoal is geweest. Zijn aanwezigheid aan de Franse westkust en in de wateren rond de Britse eilanden zijn bewezen. Herbaux kan het thema niet vermijden en negeert de meer excessieve locaties. Het barnsteen kwam van Helgoland, niet vanuit het Oostzeegebied (zoals Scott opperde). Dat maakt Pytheas’ reis korter en plausibeler. Herbaux zoekt Thule op IJsland, omdat het door Pytheas vermelde ijs bij de Poolcirkel alleen daar kan zijn waargenomen; in Noorwegen zou hij veel noordelijker hebben moeten varen. Wel wijst Herbaux erop dat Pytheas mensen vermeldt bij de Poolcirkel, wat een tweede reis suggereert, die dan wel richting Noorwegen kan zijn geweest.
En dan is er de kwestie-Metuonis. De naam is af te leiden van het Oud-Germaanse woord *Mēþwōniz: drassig gebied waar gras groeit. Herbaux plaatst het aan de kust van Jutland, en hoewel ik voor mij denk aan de Waddenzee, lijkt Denemarken me al een stuk correcter dan Scotts plaatsing aan de Oostzee.
Pytheas in context
De identificaties vormen echter niet het zwaartepunt van Herbaux’ boek. Hij heeft meer te vertellen. Hij gaat bijvoorbeeld in op het idee dat Pytheas’ reis, net zoals die van zijn jongere tijdgenoot Euhemeros, weleens een fictie zou kunnen zijn geweest. Herbaux concludeert van niet, maar het is een goede vraag. Ook maakt hij korte metten met het idee dat Pytheas een complete vloot ter beschikking heeft gehad. Eén schip of meereizen met bestaande schepen is voldoende om alles te verklaren wat we weten uit de overgeleverde teksten.
Ik vond het verder leuk hoe uitgebreid hij inging op Pytheas’ wereldbeeld: wat verwachtte een Griek te vinden? Zo horen we dus over de Hyperboreërs, een mythisch volk dat voorbij de noordenwind zou wonen, en het Eiland van de Gelukzaligen.
Een interessant gegeven is dat de Grieken in de eerste helft van de vierde eeuw v.Chr. de bolvorm van de aarde ontdekten. Uiteraard wisten ze al veel langer dat de zon op het midden van de dag niet altijd even hoog staat. De filosoof Bion van Abdera, een leerling van Demokritos, had al geconcludeerd dat er dus plaatsen moesten zijn waar één dag zes maanden kon duren. De bevestiging van dit inzicht is precies wat onze bronnen toeschrijven aan Pytheas.
Het boek van Herbaux is al met al een stuk voorzichtiger en breder dan dat van Scott. Er is nog een verschil. Het Engelse boek kost pas nu er een paperback is, ongeveer €35. Het was meer dan €100. Pythéas. Explorateur du Grand Nord kost €17,90. Ik raak er steeds meer van overtuigd dat het Engelstalige, kapitalistische model waar zo veel universiteiten voor kiezen, funest is voor de wetenschap en dat er in Europa betere alternatieven zijn.
#aardrijkskunde #AtlantischeOceaan #barnsteen #BarryCunliffe #BionVanAbdera #bolvormVanDeAarde #EilandVanDeGelukzaligen #Euhemeros #FrançoisHerbaux #FridtjofNansen #Gallië #Helgoland #Hyperboreërs #IJsland #LionelScott #Metuonis #Noordzee #Noorwegen #PomponiusMela #Pytheas #Thule #tin #Waddenzee
De Artemidorospapyrus (1)
Detail van de ArtemidorospapyrusDe papyrusrol die bekend is komen staan als de Artemidorospapyrus is zo’n twee-en-een-halve meter lang en ruim tweeëndertig centimeter hoog, wat suggereert dat deze tekst komt uit de Romeinse tijd. Heel misschien is ’ie iets ouder. Ze is beschreven met een nog onbekende aardrijkskundige tekst maar het opvallendst zijn allerlei tekeningen van dieren en de menselijke anatomie. Zo’n papyrus was nog nooit gezien en het verhaal dat zich in de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw ontvouwde was spectaculair.
Drie levens
Het leek ooit de opzet geweest deze rol te voorzien van de tekst van het werk van Artemidoros van Efese, een Griekse geograaf die rond 100 v.Chr. leefde en vaak wordt geciteerd door auteurs, zoals Strabon van Amasia. De kopiist was bezig met een beschrijving van het Iberische Schiereiland toen hij zijn werk onderbrak om een tekenaar de kans te geven de landkaarten in te voegen. Het resultaat was echter desastreus. De kaartenmaker gebruikte een verkeerd voorbeeld, realiseerde zich zijn fout en maakte de tekening niet meer af. Hij had de bergen, rivieren en wegen al ingetekend maar verspilde geen tijd meer aan de belettering. De kopiist zal op een andere rol opnieuw zijn begonnen en de verprutste papyrus kreeg een tweede leven als kladpapier.
Een tekenaar heeft daarna afbeeldingen op de papyrus aangebracht. Aan de voorzijde staan in de marges naast de Artemidorostekst schetsen van hoofden, handen en voeten. Blijkbaar wilde de kunstenaar de menselijke anatomie oefenen. Daarbij liet hij het echter niet. Hij vulde de achterkant met schetsen van allerlei dieren, waarvan sommige echt (een olifant, een giraffe, een tijger…) en andere mythologisch (een sfinx, een griffioen, een krokodilachtig wezen dat een draak in de staart bijt). Ze doen denken aan antieke mozaïeken, wat de indruk wekt dat de tekenaar gebruik heeft gemaakt van een voorbeeldboek zoals ook mozaïekleggers gebruikten.
Uiteindelijk belandden de schetsen bij het oud papier. Het derde leven van de papyrus begon toen een mummiemaker vulsel nodig had en daarvoor de Artemidorospapyrus benutte, samen met enkele documenten, waarvan de jongste was gedagtekend ten tijde van keizer Domitianus (r.81-96). De mummiemaker leefde dus eind eerste eeuw na Chr.
Het vierde leven
De mummie werd op zeker moment uit elkaar gehaald en het vulsel, een grote prop papyri, kwam in 1971 met een verklaring van de Egyptische oudheidkundige dienst dat het object geëxporteerd mocht worden in handen van een handelaar in oudheden, Serop Simonian uit Hamburg, die de papyrusprop bekeek, fotografeerde en uit elkaar haalde. Hij vond de tekst, repareerde die en stelde wetenschappers in staat die te lezen. Zij publiceerden in 1998 een voorlopige editie. Omdat het handschrift waarin de aardrijkskundige tekst was geschreven leek op het kanselarijschrift ten tijde van koningin Kleopatra VII, zou het eerste leven van deze papyrus worden gedateerd rond het midden van de eerste eeuw v.Chr.
Het spektakel zat in de tekeningen. Wie ze voor het eerst zag, zou ze meteen hebben vergeleken met schetsen van Renaissancekunstenaars. Het zou kunnen zijn dat zij, met toegang tot antieke boeken die nadien verloren zijn gegaan, inspiratie hadden ontleend aan de Griekse en Romeinse schilderkunst. Kortom, een prachtvondst. In 2004 kocht een Italiaanse bank de papyrus aan voor €2.750.000, met het doel hem te schenken aan het Egyptisch Museum in Turijn.
#aardrijkskunde #ArtemidorosVanEfese #Artemidorospapyrus #BedrieglijkEcht #neppapyrus #papyrologie #vervalsing
𝗡𝗶𝗲𝘂𝘄 𝗼𝗻𝗱𝗲𝗿𝘇𝗼𝗲𝗸: 𝗸𝗶𝗻𝗱𝗲𝗿𝗲𝗻 𝘀𝘁𝗲𝗲𝗱𝘀 𝘀𝗹𝗲𝗰𝗵𝘁𝗲𝗿 𝗶𝗻 𝗮𝗮𝗿𝗱𝗿𝗶𝗷𝗸𝘀𝗸𝘂𝗻𝗱𝗲 𝗲𝗻 𝗴𝗲𝘀𝗰𝗵𝗶𝗲𝗱𝗲𝗻𝗶𝘀
De prestaties van basisschoolkinderen in de vakken aardrijkskunde en geschiedenis zijn flink achteruitgegaan, blijkt uit nieuw onderzoek van de onderwijsinspectie. Een zorgelijke ontwikkeling, vinden deskundigen, want ook voor het leren van basisvaardigheden als taal...
De prestaties van basisschoolkinderen in de vakken aardrijkskunde en geschiedenis zijn flink achteruitgegaan, blijkt uit nieuw onderzoek van de onderwijsinspectie. Een zorgelijke ontwikkeling, vinden deskundigen, want ook voor het leren van basisvaardigheden als taal en rekenen zijn deze vakken hard nodig.
"Na het smelten van de ijskappen in Noord-Amerika en Noord-Europa is de lithosfeer op die plekken omhooggekomen en daaromheen juist gedaald. Hoe komt het dat we daarvan geen aardbevingen of trillingen voelen, vroeg een leerling in klas 5H van Luzac Rotterdam aan docent Emilie Kingma."
Stukje in #geografie
#klimaatverandering #aardrijkskunde #aardbevingen #isostasie
https://geografie.nl/artikel/smeltende-ijskappen-en-bodembeweging
Na het smelten van de ijskappen in Noord-Amerika en Noord-Europa is de lithosfeer op die plekken omhooggekomen en daaromheen juist gedaald. Hoe komt het dat we daarvan geen aardbevingen of trillingen voelen, vroeg een leerling in klas 5H van Luzac Rotterdam aan docent Emilie Kingma.
Geobronnen
Mathijs Booden
Jona Lendering
RTL Nieuws