Een Fenicische stad: Kerkouane

De Feniciërs woonden midden tussen de Egyptenaren, Mesopotamiërs, Anatoliërs, Grieken en Romeinen, maar zijn ondanks deze centrale plek in de oude wereld minder goed gekend dan je verwacht. Hun teksten zijn verloren gegaan, en bovendien: probeer eens op te graven in Sidon en Tyrus, antieke havensteden die deels zijn verzwolgen en deels overbouwd door moderne steden. Hoewel er links weleens een Fenicische tempel is opgegraven en rechts weleens een Fenicisch straatje, zijn er eigenlijk maar twee plaatsen waar je een Fenicische stad als stad kunt bekijken: Motya op Sicilië en Kerkouane in Tunesië.

Kerkouane

Kerkouane ligt op het Kaap Bon-schiereiland, dat als een vinger vanuit Afrika wijst naar Sicilië. Op het schiereiland zijn belangrijke steengroeven, en verder verbouwen de boeren er allerlei gewassen. Het is dus niet vreemd dat hier een handelshaven kwam, waarvandaan het voedsel kon worden geëxporteerd, en waar schepen konden aanleggen als ze op weg waren naar de groeve. De oudste sporen van Fenicische aanwezigheid in Kerkouane dateren van rond 650 v.Chr.

Hoe de stad destijds heette, is onbekend. Wat we wel weten is dat er een indrukwekkende stadsmuur met torens is geweest, die een grotendeels ronde stad omsloot. Er woonden vermoedelijk zo’n tweeduizend mensen, die uitzicht hadden over de zee, die hier azuurblauw is. Ik kan het ook niet helpen, vaak is de werkelijkheid een cliché.

Het moet er aangenaam wonen zijn geweest, want er is altijd wind, zodat het nooit ondraaglijk heet is. En er liggen bergen in het achterland – net als in Fenicië. De eerste kolonisten moeten hier iets van hun thuisland hebben herkend. Ze waren overigens niet de enige bewoners, zoals blijkt uit de tempel. Die is weliswaar gebouwd volgens een plan dat wat op de plattegronden uit het Nabije Oosten, maar er zijn tevens wonderlijke bowlingbal-achtige stenen gevonden, die archeologen ook hebben aangetroffen in Numidische heiligdommen. Hun betekenis kennen we niet, maar ze documenteert de aanwezigheid van niet-Feniciërs. Of althans niet-Fenicische invloeden.

Een geplande stad

Verder groeven archeologen het huis op waar de priester woonde, waren er openbare baden en riolen, en natuurlijk ook een haven. Er waren diverse grote woonhuizen, met namen als “Huis van de sfinx”, “Huis van de kliffen” en “Huis met het teken van Tanit”. De muren waren opgetrokken uit Opus Africanum. De huizen hadden kleine baden, dus niet iedereen bezocht het openbare badhuis. In Kerkouane leefden rijk en arm bij elkaar.

De stad was gepland. Anders dan de Griekse en Romeinse steden, die een Hippodameïsch (d.w.z. dambord-achtig) plattegrond hadden, was Kerkouane rond. De stad was gepland als een Fenicische letter tet‎ (𐤈), met in het centrum de al genoemde tempel, kruislings lopende hoofdstraten en ook enkele rond lopende wegen. De planners lieten ruimte voor een stuk of drie pleintjes.

Hoewel in de haven landbouwproducten werden overgeslagen, leefden er vermoedelijk geen of weinig boeren in Kerkouane. De stad leefde van de handel met Fenicië en de Griekse wereld. Verder woonden er steenwerkers, purperververs, pottenbakkers en vissers.

Verwoesting

De stad lijkt aan het einde van de vierde eeuw v.Chr. te zijn verwoest en dat kan eigenlijk alleen maar zijn gebeurd toen Agathokles, de alleenheerser van Syracuse, in deze omgeving campagne voerde. De stad herstelde zich echter en het leven lijkt zijn gewone loop te hebben hernomen.

De stadstorens van Kerkouane zijn waarschijnlijk gebouwd in de jaren voorafgaand aan de Eerste Punische Oorlog (264-241). Ze waren onvoldoende om de Romeinen tegen te houden. In 256 was het leger van Marcus Atilius Regulus hier in de omgeving, voordat het oprukte naar Karthago. Kerkouane is op dat moment voor de tweede keer verwoest en archeologen nemen aan dat de Romeinen verantwoordelijk zijn. Helemaal bewezen is het niet, maar een andere verklaring is er ook niet. De stad was in elk geval na het midden van de derde eeuw v.Chr. niet langer bewoond.

Het is een fijne plek om wat te wandelen. Met twee uur heb je de ruïnes en het charmante museum wel bekeken. Daarna kun je vis gaan eten op Kaap Bon, naast de steengroeve.

Nog een wrang detail: vanaf Kerkouane kun je Pantelleria zien liggen. Hier begrijp je waarom mensen op het idee komen dat ze in nauwelijks zeewaardige bootjes van Afrika kunnen oversteken naar Europa – je ziet het gewoon op de horizon. En als je dan is wijsgemaakt dat de straten daar zijn geplaveid met goud, ja, dan waag je het erop.

PS

O ja, ik organiseer een reis naar Tunesië. Er zijn nog wat plekken vrij.

#Agathokles #EerstePunischeOorlog #Kerkouane #MarcusAtiliusRegulus #Pantelleria #Tunesië

Het teken van Tanit

Vorige week was ik in Bulla Regia, een van de mooiste opgravingen in Romeins Afrika. De rijke mensen bouwden er, zoals ik laatst al vertelde, hun huizen grotendeels ondergronds: koel in de zomer, warm in de winter. Bij het restaurantje zagen we bovenstaand kapiteel, dat daar bij mijn vorige bezoek nog niet stond en afkomstig schijnt te zijn uit de Apollotempel. Het is bijzonder, want tussen de twee ionische krullen (“voluten”) links en rechts staat het zogeheten Teken van Tanit. Je vindt het overal waar de Karthagers zijn geweest en op alle voorwerpen, gemaakt van alle materialen: op de schouders van amforen, op medaillons, in het plaveisel van een huis, op een stèle. Ik had het echter nog nooit gezien op een kapiteel.

Maar wat was dit van teken? We weten het weer eens niet, hoewel er al sinds de negentiende eeuw over wordt gepubliceerd. De naam is in elk geval modern. Ze is gemunt door de Franse oudheidkundige Stéphane Gsell, in het in 1920 verschenen vierde deel van zijn Histoire ancienne de l’Afrique du Nord. Hij noteerde dat het signe de Tanit altijd bestaat uit drie elementen: onderaan een driehoek, daarboven een (incomplete) cirkel, en daartussen een horizontale balk. Al met al lijkt het wat op een persoon in een lange rok met de armen uitgestrekt.

Gsell constateerde ook dat de jongere weergaven van het Teken van Tanit complexer waren. De kunstenaars beknotten de driehoek aan de bovenzijde, zodat het meer had van een trapezium, en de naar weerszijden uitstekende armen kregen een knik naar boven. Het symbool dat ik zag in Bulla Regia is een wel heel complexe vorm van deze gestileerde weergave van een mens, gekleed in een wijd vallende rok en met opgeheven armen.

Omdat rokken lange tijd vooral vrouwengewaden waren, identificeerden de geleerden de afgebeelde persoon als een dame, en omdat de Eerste Hoofdwet van de Archeologie (“als je niet weet wat het is, zal het wel religieus zijn”) ook destijds van toepassing was, maakten ze er een godin van. De verspreiding van het teken, vooral rond het westelijk bekken van de Middellandse Zee, suggereerde een daar populaire godheid, zodat men uitkwam bij Tanit.

Maar feitelijk weten we niet of het Tanit is, of het een godheid is, of het een vrouw is. Latere geleerden opperden dat het Baäl voorstelt – wat minder anders is dan het lijkt, aangezien Tanit gold als het gezicht van Baäl. Ook Astarte is weleens genoemd. De houding met opgeheven armen kan ook duiden op een gelovige die staat te bidden. Voor zo’n orant bestaan in het Nabij Oosten parallellen: mensen zetten weleens een beeldje in een heiligdom om namens hen permanent tot de goden te bidden.

De functie is echter duidelijk: kwaad afweren. Leg het op een drempel en het beschermt het huis tegen kwade geesten en het boze oog. Het is dus feitelijk een amulet of talisman, niet heel anders dan het teken van de opgeheven hand waarover ik al eens eerder schreef; het bestaat in de islamitische wereld nog als “hand van Fatima”.

Is dit alles allemaal redelijk normaal, er is ook nog iets wonderlijks. Het Teken van Tanit lijkt natuurlijk op de Egyptische anch, dat onderaan een verticale staaf heeft in plaats van de driehoek van het Karthaagse amulet. Het Tanitteken lijkt een antwoord op het Egyptische symbool, en dus een bewust contrast: behalve dat het geacht werd mensen te beschermen, identificeerde het hen als Karthagers – en als niet-Egyptenaren. Het is een ethnic marker. Waarom de Karthagers zich afzetten tegen uitgerekend de Egyptenaren, mag iedereen voor zichzelf bedenken.

#amulet #anch #Astarte #Baäl #BullaRegia #ethnicMarker #HandjeVanFatima #Karthago #Kerkouane #orant #Selinous #StéphaneGsell #talisman #Tanit #tekenVanTanit

L’#histoire de la #Tunisie est un long balancement entre #Afrique, #Orient et #Occident. #Médinas, #forteresses, #vestiges #romains… sept sites et monuments sont inscrits par l’ #Unesco sur la Liste du #patrimoine mondial pour leur valeur #culturelle : ce sont les sites de #Carthage, #Dougga, #Eljem et #Kerkouane ainsi que les médinas de #Tunis, #Kairouan et #Sousse.

https://discovertunisia.com/tunisie-culture/un-patrimoine-universel

#civilizations #memory #original #Tunisia