Thermoluminescentie (en wat dat betekent)

Sao-sculptuur (Musée du Quai Branly, Parijs)

Oudheidkundigen hebben diverse dateringsmethoden. Terugwerkend: eerst is er de gangbare kalender, wat verder terug hebben we de Romeinse keizers en hellenistische koningen, nog wat dieper zijn er de Mesopotamische sterrenkundige dateringen. Daarnaast biedt de archeologie een stoer werkpaard: de koolstofdatering. Alleen: dat werkpaard heeft soms kuren. Elke datering behoeft kalibratie en daarnaast zijn er reservoireffecten en andere complicaties. En nog een probleem: organisch materiaal mineraliseert, en in sommige regio’s gaat dat erg snel.

Zoals de gebieden ten zuiden van de Sahara. De Romeinen ontmoetten kooplieden uit die regio, maar wisten daar – als we de route langs de Nijl even buiten beschouwing laten – maar weinig van. Het enige wat de klassieke auteurs ons aan informatie hebben nagelaten, zijn geruchten over goudbewakende gorgonen en amazones: een echo van de situatie in de Bambouk. Omdat archeologen dus  dateringsmoeilijkheden hebben, is er, vergeleken met bijvoorbeeld de Maghreb, een gat in onze kennis. Dit is een van de redenen dat subsaharaal Afrika een beetje wordt genegeerd. Zelfs Zenab Badawi, die in haar recente An African History of Africa licht wil werpen op dit werelddeel, besteedt er geen aandacht aan.

Thermoluminescentie

Gelukkig bestaan er meer oudheidkundige dateringstechnieken, zoals thermoluminescentie. Daarmee kunnen onderzoekers sedimenten en aardewerk dateren. Dit is geen nieuwe techniek of zo; archeologen kunnen het al meer dan een halve eeuw en dat ik het er nog niet eerder over heb gehad is gewoon omdat andere dingen actueler waren. Het principe is dat mineralen (en dus ook zandkorrels en kleideeltjes) van nature een zachte elektromagnetische straling hebben, de luminescentie. Na verhitting is die verwaarloosbaar, maar als het materiaal vervolgens wordt afgesloten van het licht, bijvoorbeeld omdat het onder de grond ligt, laadt het zich weer op vanuit natuurlijke radioactiviteit. Als een analist het materiaal in het lab belicht, komt de zo opgebouwde elektromagnetische straling weer vrij en daarna geldt: hoe meer, hoe ouder. Je kunt zo tienduizenden jaren teruggaan en de foutenmarge loopt op tot 10%.

In het Musée du Quai Branly in Parijs leerde ik vorige week iets over een mij nog onbekend resultaat. Rond het Tsjaad-meer, dus aan de zuidwestelijke rand van de Sahara, bestond ooit de zogeheten Sao-cultuur. Archeologen plaatsten die lange tijd in de ruim twee millennia tussen de negende eeuw v.Chr. en de veertiende eeuw na Chr. De stadstaten aan het einde van deze periode zijn ook bekend uit Arabische bronnen en vormen geen probleem, maar het beginpunt was feitelijk een slag in de lucht. In 2014 kwamen verschillende terracottabeeldjes als het bovenstaande naar het laboratorium en konden analisten vaststellen dat het begin van de Sao-cultuur zeven eeuwen later moet worden geplaatst, rond het midden van de tweede eeuw v.Chr.

Sao-aardewerk (Musée du Quai Branly, Parijs)

Betekenis

Maakt thermoluminescentie in dit geval veel uit? Voor de Romeinse handel niet: we wisten al dat men producten uitwisselde met Sao-kooplieden. Maar er ontstaat een interessant synchronisme tussen de opkomst van de Sao-cultuur en de neergang van de Karthaagse handel. We mogen speculeren – speculeren! – dat daardoor een eerdere elite verarmde en desintegreerde, waarna Sao-elites vrij baan kregen. De foutenmarge maakt echter ook de omgekeerde gang van zaken denkbaar: al eerder in de tweede eeuw v.Chr. bloeide de handel op tussen de nieuwe Sao-mensen en Karthago, dat daardoor in welvaart toenam, wat dan voor Rome weer aanleiding was tot militaire interventie.

Al met al is de herdatering van de Sao-cultuur geen werkelijk belangrijk nieuw resultaat; nieuwe hypotheses zijn zelfs helemaal geen resultaat. Maar er openen zich wel nieuwe denkpistes. En dat is gewoon leuk.

[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van stukjes over het wetenschappelijk aspect, vindt u daar.]

PS

O ja: had u deze petitie al getekend?

#Bambouk #chronologie #DerdePunischeOorlog #koolstofdatering #MuséeDuQuaiBranly #petitie #Sahara #SaoCultuur #sediment #thermoluminescentie #Tsjaad #ZenabBadawi